ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ 10ਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਹੋਲਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਮਾਗਮ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਚੇਤ ਵਦੀ 1, 1757 (ਬੀ. ਕੇ.) ਭਾਵ 22 ਫਰਵਰੀ, 1701 ਈ: ਨੂੰ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ 3 ਦਿਨ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਹੋਲੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਪੜਾਅਵਾਰ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜੰਗੀ ਹੁਨਰ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉਪਯੋਗੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੋਲਾ ਮੁਹੱਲਾ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਨੰਦ ਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਿਰੇ ਵੱਲ ਵਹਿੰਦੀ ਚਰਨ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪਾਰ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਹੋਲਗੜ੍ਹ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਸਾਲਾਨਾ ਸਮਾਗਮ ਬਣ ਗਿਆ।
ਹੋਲੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਬੱਚੇ ਭਗਤ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਹਰਨਾਖਸ਼ ਨੂੰ ਜੀਵਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ, ਹਰਨਾਖਸ਼ ਦੀ ਭੈਣ ਹੋਲਿਕਾ ਨੇ ਬੱਚੇ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੋਦੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਬਲਣ ਵਾਲੀ ਤੂੜੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬੈਠ ਗਈ। ਹੋਲਿਕਾ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕੱਪੜੇ ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹੇਗੀ। ਪਰ ਇਹ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਸੀ ਜੋ ਬਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੋਲਿਕਾ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਮਰ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਚੰਗੇ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬੁਰਾਈ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਮੁਢਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ 10ਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਨੇ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦੀ ਕਥਾ 'ਤੇ ਹੋਲਾ ਮੁਹੱਲਾ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ, ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਨਾਮਦੇਵ, ਕਬੀਰ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਹੋਲਾ ਮੁਹੱਲਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਸੜਕ ਅਤੇ ਰੇਲ ਰਾਹੀਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ।
ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਹ ਅਸਥਾਨ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ 2 ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਉਹ ਸਥਾਨ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 1699 ਈਸਵੀ ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਘਰ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ 5 ਪਵਿੱਤਰ ਤਖ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੀਜਾ ਹੈ।
ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਕਸਬੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 9ਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਜੂਨ 1665 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਰਤਪੁਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਜੀ ਨਾਲ ਵਿਵਾਦਾਂ ਕਾਰਨ ਉਹ ਮਾਖੋਵਾਲ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਰੱਖਿਆ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਨਗਰ ਦਾ ਨਾਮ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਗਈ.. ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਮ ਪਿਆ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਹੋਲਾ ਮੁਹੱਲਾ ਕਿਹਾ। ਹਰ ਸਾਲ, 20 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ 3 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਹੋਲਾ ਮੁਹੱਲਾ ਤਿਉਹਾਰ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਪੂਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੈ। ਭਾਈਚਾਰਕ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਲੰਗਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਕਰਸ਼ਣ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਹੰਗਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਹੈ। ਉਹ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਨ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਨੀਲੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ ਅਤੇ ਦੁਮਾਲੇ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਕਸਰ ਸਜਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੋਲੇ ਮੁਹੱਲੇ ਦੀ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹੋਲੇ ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ ਤੀਜੇ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਨਿਹੰਗਾਂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਵੱਲੋਂ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਲੂਸ। ਇਹ ਜਲੂਸ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ ਸਥਿਤ ਨਿਹੰਗਾਂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜਲੂਸ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ ਪਿੰਡ ਅਗੰਮਪੁਰ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਹੋਲਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹਰ ਸਾਲ ਹੋਲਾ ਮੁਹੱਲਾ ਮਨਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਖੇਡਾਂ ਜਿਵੇਂ ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ, "ਗੱਤਕਾ", ਤਲਵਾਰ ਬਾਜ਼ੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਲੋਕ ਦੇਖਕੇ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।